جزیره کیش از جمله مناطقی است که بخش مهمی از تاریخ خلیج فارس را در دل خود پنهان داشته است. باستان‌شناسان ایرانی از دو دهه پیش تاکنون می‌کوشند تا با کاوش در شهر حریره واقع در شمال جزیره کیش تاریخ درخشان این جزیره در ازمنه پیشین را روشن سازند. کیش از دوران باستان جای آباد و شناخته‌ شده ای بوده است. یونانیان آن را به «ونوس» الهه رویش، عشق، زیبایی، شادی و اصالت؛ و «مرکور» خدای فصاحت و تجارت و فلاحت نسبت می‌دادند و بدیهی است که این نامگذاری بی‌ربط با حال و ‌هوای جزیره در آن روزگار نبوده است.

شکوفایی کیش در دوران اسلامی

کیش از چهارمین سده پس از اسلام به اوج شکوفایی رسید. درباره علل شکوفایی اش چنین گفته‌اند که از روزگار باستان، بندر سیراف مرکز تجارت دریایی در خلیج فارس بود، اما چون در سال ۳۶۵ هجری دچار زمین لرزه‌ای شدید شد و به زوال گرایید، جای خود را به کیش داد. در این زمان، خاندان «بنی قیصر» حکومت کیش را در دست داشتند و خراجگزار ایالت فارس به شمار می‌رفتند. معمولاً هدایایی را برای حاکمان فارس می‌فرستادند و بقای حکومت خود را تضمین می‌کردند. اما در آغاز سده هفتم هجری، زیادی و نفاست این هدایا نتیجه عکس بخشید و اتابکان فارس را به این فکر انداخت که کیش را مستقیماً زیر نظر خود اداره کنند و بنی قیصر را براندازند.

تختگاه این اتابکان که چندی بعد خراجگزار مغولان شدند، شهر شیراز بود و یکی شان که «مظفرالدین ابی بکر بن سعد بن‌زنگی» نام داشت، کیش را ضمیمه قلمرو خود ساخت. این مظفرالدین ابی بکر، پدر «سعد بن ابی بکر زنگی» است که سعدی او را «سلطان البر و البحر» لقب داده و کتاب گلستان را به نامش کرده است. وقتی سعدی در سده هفتم هجری به کیش رفت، این جزیره بزرگ ترین مرکز تجارت در خلیج فارس و دریای عمان بود و با عربستان، هند، چین، سواحل دریای سرخ و آفریقای شمالی داد و ستد داشت. مروارید و اسب و ابریشم و پنبه و کتان و انواع و اقسام پارچه را به آن نواحی صادر می‌کرد و عاج فیل و جواهرات و ادویه را وارد می‌ساخت.

گویا یک ناوگان دریایی بزرگ هم داشت که از پس گوشمالی دزدان دریایی خوب برمی آمد و از این رهگذر هیمنه ملوک کیش را دو چندان می‌کرد؛ پس شگفت نیست که در تواریخ نوشته باشند در برخی شهرهای هند از جمله سومنات و گجرات، نام ملک کیش را در خطبه می‌خواندند.

• حضور پرتغالی‌ها و افول کیش

اما کیش چرا و چگونه رو به افول نهاد؟ افولش تدریجی بود و چند سده به طول انجامید. علت هم کشف دماغه امید نیک توسط «بارتلمی دیاز» پرتغالی در سال ۱۴۶۸ میلادی (۸۹۱ ه.ق) بود. با این رخداد، اروپائیان گامی بزرگ به سوی شرق برداشتند و با دورزدن آفریقا پای به هندوستان نهادند. بدین ترتیب ابتکار عمل تجاری، رفته رفته از دستان حکومت‌های محلی بیرون رفت و سمت و سویی دیگر یافت. در این میان نه فقط کیش که تمام جزایر و بنادر خلیج فارس جایگاه تجاری خود را از دست دادند و آرام آرام به انزوا رفتند.

از درخشش آن روزگار اما، چیزی نمانده مگر تلی از خاک در بخش شمالی جزیره معروف به «شهر حریره». برخی گفته‌اند این نام، همان صورت بی‌نقطه جزیره است؛ برخی دیگر چنین پنداشته‌اند که باید با حریر و ابریشم یا حرارت و گرما نسبتی داشته باشد و گروه سومی آن را برگرفته از «هار» دانسته‌اند که در زبان سانسکریت مروارید و گردنبند معنی می‌دهد.

• یافته‌های باستان‌شناسان چه می‌گوید؟

محمود موسوی باستان‌شناسی است که پس از انقلاب کاوش‌های گسترده‌ای را در حریره کیش صورت داد و موفق شد بخشی از رازهای سربه مهر این جزیره را بگشاید. او می‌گوید آثاری که طی حفاری در شمال جزیره کیش به دست آمده، مربوط به فاصله سده پنجم تا نهم هجری است. به گفته موسوی شهر حریره در سده پنجم هجری پاگرفته و در سده هفتم به اوج شکوفایی خود رسیده است به گونه‌ای که طبق شواهد به دست آمده گمان می‌رود عرصه آن به ۱۲۰ هکتار می‌رسیده است. این باستان‌شناس تأکید دارد که شهر حریره در سده نهم از رونق افتاده اما شواهدی که نشان دهد این بی‌رونقی ناشی از عوامل طبیعی مانند زمین لرزه بوده، به دست نیامده است. بنابراین می‌توان افول حریره را به ورود ناوگان دریایی پرتغالی‌ها و هلندی‌ها به خلیج فارس و رونق گرفتن جزیره هرمز نسبت داد.

کاوش‌های موسوی منجر به کشف بقایای اسکله و بندرگاهی در ساحل شمالی جزیره کیش شد که بخش زیادی از بناهای آن به سبب برخورد امواج با صخره‌های مرجانی از میان رفته است. به گفته محمود موسوی در این بخش بازمانده تأسیسات صنعتی همچون کارگاه پرورش کرم ابریشم، کارگاه احتصال شیره خرما و کارگاه سفال سازی نیز کشف شده است.

مهم ترین بنای کشف شده در حریره، عمارت دو طبقه موسوم به عمارت اعیانی است. به باور موسوی دروازه شکوهمند، دیوارهای بلند و گچبری‌های فاخر این بنا نشان از تعلق آن به فردی ثروتمند و صاحب مکنت دارد. بعد از عمارت اعیانی، مسجدی نیز در حریره کشف شد که از نوع مساجد شبستان دار با پلان سبک عربی است. موسوی می‌گوید این نوع مساجد در سده‌های نخستین اسلامی از مسجد النبی در مدینه اقتباس شدند و بنابراین مسجد حریره را نیز باید به سده‌های نخستین اسلامی نسبت داد.

موسوی می‌گوید مصالح به کار رفته در تمام بناهای شهر حریره بوم آورد است. این مصالح عبارت اند از تیرهای چوبی که از درختان موجود در جزیره به دست آمده‌اند، سنگ‌های مرجانی و ملات آهکی که از دریا به دست آورده‌اند و این خود یکی از ارزش‌های معماری شهر حریره است.

با وجودی که آثار به دست آمده از حریره می‌تواند بستر لازم برای بنیاد یک موزه باستان‌شناسی در جزیره کیش را فراهم آورد و به رغم این که در سال‌های گذشته موافقتنامه‌ای بین سازمان منطقه آزاد کیش و سازمان میراث فرهنگی برای تأسیس چنین موزه‌ای به امضا رسیده اما این مهم تاکنون تحقق نیافته است. ساخت موزه کیش بویژه می‌تواند سند انکارناپذیری از سیادت ایرانیان در خلیج فارس و حضور تاریخی آنان در این آبراه بین‌المللی باشد.

منبع: مرکز مطالعات خلیج فارس